Η «ευλογιά των προβάτων και των αιγών» (sheeppox & goatpox) είναι ένα ιδιαίτερα μεταδοτικό νόσημα των μικρών μηρυκαστικών που οφείλεται σε ιό του γένους Capripoxvirus. Δεν μεταδίδεται στον άνθρωπο, όμως πλήττει καίρια την κτηνοτροφία: απώλειες ζώων, πτώση παραγωγής γάλακτος/κρέατος, ανατροπές στο εμπόριο — ειδικά για χώρες όπως η Ελλάδα όπου το γάλα αιγοπροβάτων και η φέτα είναι οικονομικοί «πνεύμονες». Στην ενωσιακή νομοθεσία, η ευλογιά αιγοπροβάτων ανήκει στις ασθένειες της Κατηγορίας Α του νέου Animal Health Law μ’ άλλα λόγια, όταν χτυπήσει, η πρώτη επιταγή είναι η γρήγορη εκρίζωση με ζώνες, έλεγχο μετακινήσεων και σφαγή στις εστίες («stamping-out»).
Τι συμβαίνει στην Ελλάδα
Από τον Αύγουστο του 2024 έως σήμερα (25 Σεπτεμβρίου 2025), η Ελλάδα ζει μια παρατεταμένη επιζωοτία με κύματα κρουσμάτων σε αρκετές Περιφέρειες. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει εκδώσει διαδοχικές Εκτελεστικές Αποφάσεις που «ζωνοποιούν» περιοχές γύρω από τις εστίες και προσαρμόζονται κάθε λίγες εβδομάδες, ανάλογα με τα νέα κρούσματα. Στις 5 Μαρτίου, 10 Ιουνίου, 30 Ιουνίου και 19 Αυγούστου 2025 καταγράφηκαν νέες τροποποιήσεις που επιβεβαιώνουν δεκάδες έως εκατοντάδες επιπλέον εστίες και διατηρούν αυστηρούς περιορισμούς μετακινήσεων από και προς τις ζώνες προστασίας/επιτήρησης.
Το ανθρώπινο αποτύπωμα της κρίσης είναι βαρύ: σύμφωνα με ρεπορτάζ διεθνών και ελληνικών μέσων τις τελευταίες ημέρες, πάνω από 260.000 πρόβατα και κατσίκες —περίπου 2% του εθνικού κοπαδιού— έχουν θανατωθεί τον τελευταίο χρόνο, ενώ περίπου 1.100 εκτροφές έχουν κλείσει ή αποδεκατιστεί, με τεράστιο πλήγμα στη Θεσσαλία (Κιλελέρ, κ.ά.) και ευρύτερα στην εφοδιαστική αλυσίδα γάλακτος/φέτας.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, εύλογα τίθεται το ερώτημα: γιατί δεν προχωρά η Ελλάδα σε εμβολιασμό;
Ο κανόνας της ΕΕ: «εκρίζωση πρώτα», εμβολιασμός υπό όρους
Η πιο συχνή παρανόηση είναι ότι «η ΕΕ δεν επιτρέπει τον εμβολιασμό». Αυτό δεν ισχύει. Η Επιτροπή έχει θεσπίσει ειδικά —και αυστηρά— πρωτόκολλα για εμβολιασμό μέσω του Κατ’ εξουσιοδότηση Κανονισμού (ΕΕ) 2023/361. Ο κανονισμός λέει ρητά ότι τα κράτη-μέλη μπορούν να εφαρμόσουν έκτακτο εμβολιασμό για την πρόληψη ή τον έλεγχο της ευλογιάς, αλλά τότε επιβάλλονται συγκεκριμένοι περιορισμοί κινήσεων στα εμβολιασμένα ζώα και στα προϊόντα τους, πρόσθετες απαιτήσεις ιχνηλασιμότητας και ελέγχων, και ειδικοί κανόνες για το πού και πώς σφάζονται/μεταφέρονται. Με απλά λόγια: ο εμβολιασμός επιτρέπεται, αλλά «κουμπώνει» με ένα καθεστώς σφιχτών περιορισμών που μπορεί να κρατήσει για μεγάλο διάστημα.
Παράλληλα, η Επιτροπή διατηρεί ενωσιακή τράπεζα εμβολίων για ζωονόσους όπως η ευλογιά αιγοπροβάτων, ώστε —αν και όταν— ένα κράτος ζητήσει βοήθεια, να υπάρχουν διαθέσιμες δόσεις και τεχνικά πρωτόκολλα για ταχεία ανάπτυξη εμβολιασμού. Αυτό σημαίνει ότι το «υλικοτεχνικό» εμπόδιο δεν είναι ανυπέρβλητο, όμως η απόφαση πότε και πώς θα γίνει εμβολιασμός είναι πολιτικο-τεχνική και αφορά το ίδιο το κράτος-μέλος.
Τα εμβόλια που υπάρχουν και τα επιστημονικά «ναι μεν, αλλά»
Σήμερα, τα εμβόλια που είναι διαθέσιμα διεθνώς για την ευλογιά αιγοπροβάτων είναι ζωντανά εξασθενημένα. Δεν υπάρχουν ευρέως διαθέσιμα εμβόλια τύπου DIVA (που να επιτρέπουν εύκολη ορολογική διάκριση ανάμεσα σε μολυσμένα και εμβολιασμένα ζώα), ενώ αυτά τα σκευάσματα δεν είναι γενικά αδειοδοτημένα στην ΕΕ για «κανονική» χρήση — αξιοποιούνται στο πλαίσιο έκτακτων σχεδίων με ειδικούς όρους. Η EFSA έχει επισημάνει εδώ και χρόνια ότι ο εμβολιασμός μπορεί να είναι αποτελεσματικό εργαλείο ως μέρος ενός πακέτου μέτρων, αλλά δεν υποκαθιστά την ανάγκη για σφαγή στην εστία, ισχυρή επιτήρηση και βιοασφάλεια.
Στην πράξη, αυτό μεταφράζεται σε διλήμματα: ο εμβολιασμός μπορεί να μειώσει τις θανατώσεις και τη διασπορά όταν η νόσος «σέρνεται» για μήνες, όμως συνοδεύεται από εμπορικούς περιορισμούς που βαραίνουν μετακινήσεις ζώων, προϊόντων, σφαγές και εξαγωγές — ακριβώς τα πεδία από τα οποία ζουν οι κτηνοτρόφοι και οι μεταποιητές.
Γιατί (ακόμη) δεν εμβολιάζει η Ελλάδα
- Επιλογή στρατηγικής εντός του ενωσιακού «manual».
Η Ελλάδα, μέχρι και τα τέλη Σεπτεμβρίου 2025, έχει κινηθεί στο «βασικό σενάριο» του Animal Health Law: ζωνοποίηση, περιορισμοί μετακινήσεων, σφαγή στις εστίες, απολυμάνσεις, συστηματικοί έλεγχοι. Οι συνεχείς Εκτελεστικές Αποφάσεις της Κομισιόν για την Ελλάδα αποτυπώνουν ακριβώς αυτό το μοντέλο, με επαναλαμβανόμενες αναπροσαρμογές των ζωνών καθώς εμφανίζονται νέα κρούσματα. - Βαρείς κανόνες για κινήσεις/εμπόριο αν εμβολιαστεί.
Με τον 2023/361, τα εμβολιασμένα ζώα και τα προϊόντα τους μπαίνουν σε ειδικό καθεστώς: περιορισμοί και προϋποθέσεις για μετακινήσεις, καθορισμένα σφαγεία, πρόσθετη ιχνηλασιμότητα, δοκιμές. Για μια εξαγωγική αλυσίδα όπως η ελληνική φέτα, αυτό ερμηνεύεται ως κίνδυνος χρόνιων «φρένων» στην αγορά, πέρα από τα σημερινά έκτακτα μέτρα. - Τα ίδια τα εμβόλια έχουν «κόκκους άμμου».
Χωρίς DIVA και χωρίς κανονική ενωσιακή άδεια, ο εμβολιασμός λύει ένα πρόβλημα (διασπορά) και γεννά άλλο (επιτήρηση/εμπόριο). Δεν είναι τυχαίο ότι η επιστημονική βιβλιογραφία συστήνει τον εμβολιασμό συμπληρωματικά, όχι ως «μαγικό ραβδί». - Το προηγούμενο άλλων κρατών-μελών.
Σε πρόσφατες εξάρσεις σε κράτη της ΕΕ —π.χ. Ισπανία 2022-23— ο έλεγχος επιτεύχθηκε χωρίς εκστρατεία εμβολιασμού, με κλασικά μέτρα εκρίζωσης και αυστηρή επιτήρηση, και η χώρα επανήλθε γρήγορα σε καθεστώς «ελεύθερη από νόσο». Αυτό το προηγούμενο «ζυγίζει» στη λήψη απόφασης. (Η πρακτική αυτή αντανακλάται στο πώς η Επιτροπή χρησιμοποιεί τις Εκτελεστικές Αποφάσεις για ζώνες και όχι για καθολικό εμβολιασμό). - Πολιτικο-οικονομική εκτίμηση ρίσκου.
Τις τελευταίες εβδομάδες, η κυβέρνηση έχει προειδοποιήσει ακόμη και για πανελλαδική απαγόρευση μετακινήσεων αιγοπροβάτων αν δεν «σφίξουν» τα μέτρα βιοασφάλειας — μια κίνηση που δείχνει ότι η προτεραιότητα παραμένει η καραντίνα/έλεγχος και όχι ο εμβολιασμός σε όλη τη χώρα. Παράλληλα, πηγές της Επιτροπής τονίζουν ότι, αν η Ελλάδα ζητήσει εμβόλια από την ενωσιακή τράπεζα, υπάρχει δυνατότητα στήριξης· άρα το «αν» και «πότε» είναι πολιτική απόφαση, όχι τεχνικό αδιέξοδο.
Και στην υπόλοιπη Ευρώπη;
Το νομικό πλαίσιο είναι ενιαίο: όλα τα κράτη-μέλη υπάγονται στο Animal Health Law και στον 2023/361 για τον εμβολιασμό. Στην πράξη, την τελευταία δεκαετία, η γραμμή ήταν να αντιμετωπίζονται οι εξάρσεις με stamping-out, ζώνες και ισχυρή επιτήρηση· μαζικές εκστρατείες εμβολιασμού δεν έχουν αποτελέσει τον κανόνα μέσα στην ΕΕ. Όπου χρειάστηκε, εφαρμόστηκαν στοχευμένοι εμβολιασμοί με αυστηρό καθεστώς μετακινήσεων.
Η Επιτροπή, μέσω των Εκτελεστικών Αποφάσεων, «σκηνοθετεί» την αντίδραση: ορίζει ακτίνες ζωνών (π.χ. 3 χλμ ζώνη προστασίας, 10+ χλμ επιτήρησης), απαγορεύσεις μετακινήσεων από τις ζώνες προς «καθαρές» περιοχές, εξαιρέσεις υπό όρους, συνεχή αναπροσαρμογή χαρτών. Αυτό ακριβώς βλέπουμε στην Ελλάδα από 30 Αυγούστου 2024 έως σήμερα, με αλλεπάλληλες τροποποιήσεις (Μάρτιος, Ιούνιος, Αύγουστος 2025) που καταγράφουν την επιδημιολογική δυναμική.
Θα αλλάξει κάτι από εδώ και πέρα;
Με τα σημερινά δεδομένα, τρία σενάρια βρίσκονται πάνω στο τραπέζι:
- Συνέχιση της παρούσας στρατηγικής με εντατικότερο έλεγχο: περισσότερες επιτόπιες επισκέψεις κτηνιάτρων, «καθαρές» και «βρόμικες» ροές, απολυμαντικά σημεία στις εισόδους χωραφιών/στάβλων, αυστηρότερη τήρηση απαγορεύσεων μετακινήσεων — επιλογή που η κυβέρνηση ήδη προωθεί με 10ήμερα «μπλόκα» και προειδοποιήσεις.
- Στοχευμένος εμβολιασμός («δακτυλιοειδής» γύρω από εστίες, συγκεκριμένες Περιφέρειες/ζώνες με παρατεταμένη κυκλοφορία του ιού), σε συνδυασμό με τα υφιστάμενα μέτρα. Αυτό θα απαιτούσε άμεσο αίτημα στην ενωσιακή τράπεζα εμβολίων, τεχνικά πρωτόκολλα εφαρμογής και —αναπόφευκτα— ενεργοποίηση του καθεστώτος περιορισμών/ελέγχων που προβλέπει ο 2023/361 για τα εμβολιασμένα ζώα και τα προϊόντα τους.
- Ευρύτερος εμβολιασμός μόνο αν η επιδημιολογική εικόνα χειροτερέψει σημαντικά και κριθεί ότι το όφελος (μείωση θανατώσεων/διασποράς) υπερτερεί καθαρά του εμπορικού κόστους. Η εμπειρία άλλων χωρών δείχνει ότι αυτό δεν είναι το «πρώτο βήμα», αλλά παραμένει διαθέσιμο εργαλείο.
Η μη χρήση εμβολίων μέχρι σήμερα δεν οφείλεται σε «απαγόρευση» της ΕΕ, αλλά σε στρατηγική επιλογή εντός του ευρωπαϊκού πλαισίου: πρώτα εκρίζωση με stamping-out/ζώνες, έπειτα —αν χρειαστεί— στοχευμένος εμβολιασμός με σαφή κόστη σε κινήσεις/εμπόριο. Το τίμημα αυτής της επιλογής είναι ορατό: δεκάδες χιλιάδες ζώα θανατωμένα, αγέλες χαμένες, παραγωγικές μονάδες σε απόγνωση, ιδιαίτερα στη Θεσσαλία. Την ίδια στιγμή, ένας καθολικός εμβολιασμός θα έφερνε μακρόχρονους περιορισμούς στις μετακινήσεις ζώων/προϊόντων, με κίνδυνο να «γρατζουνίσει» την ανταγωνιστικότητα της φέτας και των συναφών εξαγωγών. Η απόφαση, εντέλει, είναι ζύγι μεταξύ επιδημιολογικού οφέλους και οικονομικού κόστους, με την Κομισιόν να δηλώνει ότι τα εργαλεία (κανόνες, εμβόλια) είναι διαθέσιμα — αρκεί το κράτος να τα ζητήσει και να τα εφαρμόσει.
