Όταν οι ευρωπαϊκοί θεσμοί υψώνουν φωνή για την προστασία των δικαιωμάτων, αλλάζει η πορεία μιας χώρας και οι ζωές χιλιάδων ανθρώπων.
Στη σκιά των συνόρων – μια διαχρονική κρίση
Τα τελευταία χρόνια, η Ελλάδα έχει βρεθεί στο επίκεντρο της μεταναστευτικής κρίσης στην Ευρώπη, μετατρέποντας τα νησιά και τον Έβρο σε σημεία πρώτης επαφής μεταξύ ανθρώπων σε ανάγκη και μιας Ευρώπης που συχνά σιωπά. Η χώρα, πιεσμένη από ροές προσφύγων και μεταναστών, αλλά και από πολιτικές απαιτήσεις εσωτερικής ασφάλειας, επέλεξε να εφαρμόσει αυστηρές και πολλές φορές αμφισβητούμενες πρακτικές. Οι παράνομες επαναπροωθήσεις (“pushbacks”), η απόρριψη αιτήσεων ασύλου χωρίς επαρκή έλεγχο και η αμφιλεγόμενη αναγνώριση της Τουρκίας ως «ασφαλούς τρίτης χώρας» διαμόρφωσαν μια νέα σκληρή πολιτική πραγματικότητα.
Ωστόσο, οι δύο πρόσφατες αποφάσεις από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (CJEU) και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) έρχονται να κλονίσουν τα θεμέλια αυτών των πολιτικών. Πρόκειται για δύο νομικά ορόσημα που αλλάζουν τα δεδομένα στο ελληνικό – και ευρωπαϊκό – άσυλο.
Η απόφαση-σταθμός του CJEU – Η Τουρκία δεν είναι αυτονόητα ασφαλής
Τον Οκτώβριο του 2024, το CJEU κλήθηκε να απαντήσει σε κρίσιμο προδικαστικό ερώτημα που αφορούσε την πρακτική απόρριψης αιτήσεων ασύλου στην Ελλάδα με τη δικαιολογία ότι η Τουρκία αποτελεί «ασφαλή τρίτη χώρα». Για χρόνια, η Ελλάδα απέρριπτε χιλιάδες αιτήσεις ασύλου βασιζόμενη σε αυτή τη γενική εκτίμηση, χωρίς να εξετάζει αν ο κάθε αιτών είχε πραγματικά τη δυνατότητα να επιστρέψει με ασφάλεια στην Τουρκία και να προστατευθεί εκεί.
Η απόφαση του Δικαστηρίου ήταν σαφής και κόλαφος:
Τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. δεν μπορούν να απορρίπτουν αιτήσεις ασύλου με γενική επίκληση της έννοιας του «ασφαλούς τρίτου κράτους» χωρίς να εξετάζουν την πραγματική, ατομική δυνατότητα πρόσβασης και προστασίας του αιτούντος σε αυτό το κράτος.
Η απόφαση υποχρεώνει τις ελληνικές αρχές να εξετάζουν κάθε αίτηση ασύλου ξεχωριστά, με βάση τα ιδιαίτερα δεδομένα του κάθε ανθρώπου – όπως προβλέπουν άλλωστε οι θεμελιώδεις κανόνες του ευρωπαϊκού δικαίου. Με απλά λόγια, η Τουρκία δεν μπορεί να θεωρείται αυτονόητα ασφαλής αν δεν αποδεικνύεται πως όντως παρέχει προστασία στους επιστρεφόμενους.
Η ελληνική πρακτική κλονίστηκε. Η απόφαση αυτή έφερε κύμα ενστάσεων, προσφυγών και νομικών αιτημάτων από οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ενώ παράλληλα άσκησε πιέσεις στο Συμβούλιο της Επικρατείας να επανεξετάσει τη σχετική Κοινή Υπουργική Απόφαση που θεμελίωνε την πολιτική της «ασφαλούς τρίτης χώρας».
Καταδίκη από το ΕΔΔΑ – Τα «pushbacks» δεν είναι φαντασία
Λίγους μήνες αργότερα, στις αρχές του 2025, ήρθε η δεύτερη νομική βόμβα. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) έκρινε την Ελλάδα ένοχη για την παράνομη επαναπροώθηση της Α.Ρ.Ε., μίας Τουρκάλας υπηκόου που είχε εισέλθει στην Ελλάδα διαμέσου του Έβρου, με σκοπό να αιτηθεί άσυλο, αλλά επαναπροωθήθηκε πίσω στην Τουρκία χωρίς καμία νομική διαδικασία ή πρόσβαση στις αρμόδιες υπηρεσίες.
Η απόφαση αυτή χαρακτηρίστηκε ιστορική και πρωτοφανής, καθώς:
- Επιβεβαίωσε ότι η πρακτική των «pushbacks» δεν είναι μόνο πραγματικότητα, αλλά και συστηματική πολιτική του ελληνικού κράτους.
- Το Δικαστήριο διέκρινε σοβαρές παραβιάσεις των άρθρων 3 (απαγόρευση βασανιστηρίων) και 13 (δικαίωμα πραγματικής προσφυγής) της ΕΣΔΑ.
- Επιδίκασε αποζημίωση 20.000 ευρώ στην προσφεύγουσα, ενώ άφησε ανοιχτό το ενδεχόμενο περισσότερων καταδικών με παρόμοια χαρακτηριστικά.
Η απόφαση αυτή δεν είναι απλώς μια καταδίκη ενός περιστατικού. Είναι μια πολιτική καταγγελία κατά μιας ευρύτερης στρατηγικής που παραβιάζει το θεμελιώδες δικαίωμα στο άσυλο.
Οι δύο αποφάσεις δεν είναι μεμονωμένες. Αποτελούν νομικά εργαλεία στα χέρια των οργανώσεων και των ίδιων των αιτούντων άσυλο για να αμφισβητήσουν τη νομιμότητα του υφιστάμενου καθεστώτος στην Ελλάδα.
Στην πράξη, αναμένεται:
- Αναθεώρηση της εφαρμογής της έννοιας του ασφαλούς τρίτου κράτους, ειδικά ως προς την Τουρκία.
- Πιέσεις στο ελληνικό κράτος να διακόψει τις παράνομες επαναπροωθήσεις, υπό τον φόβο επαναλαμβανόμενων καταδικών.
- Επαναξιολόγηση αιτήσεων ασύλου που απορρίφθηκαν μαζικά χωρίς ατομικό έλεγχο.
Οι εξελίξεις έχουν ήδη προκαλέσει πολιτική αναστάτωση, με την κυβέρνηση να διακηρύσσει την πρόθεσή της να «σκληρύνει τη στάση» απέναντι σε όσους δεν πληρούν τα κριτήρια προστασίας, αλλά ταυτόχρονα βρίσκεται αντιμέτωπη με διεθνή πίεση, ευρωπαϊκούς θεσμούς και πλήθος προσφυγών.
Από την Ευρώπη-φρούριο στην Ευρώπη του Δικαίου;
Οι αποφάσεις των ανώτατων ευρωπαϊκών δικαστηρίων στέλνουν ένα ηχηρό μήνυμα: τα δικαιώματα δεν είναι διαπραγματεύσιμα. Σε μια εποχή που το άσυλο αντιμετωπίζεται ως πρόβλημα αντί για ανθρωπιστικό καθήκον, τα δικαστήρια ήρθαν να υπενθυμίσουν ότι τα κράτη δεσμεύονται από νόμους και Συνθήκες.
Η Ελλάδα, αν και βρίσκεται σε μια δύσκολη γεωπολιτική θέση, καλείται να επιλέξει μεταξύ της απάνθρωπης διαχείρισης και της ευρωπαϊκής νομιμότητας. Οι αποφάσεις αυτές δεν αποτελούν απλώς νομικά προηγούμενα. Είναι κάλεσμα σε αλλαγή πορείας.
Και η αλλαγή αυτή ξεκινά από την αναγνώριση ότι οι άνθρωποι στα σύνορα δεν είναι απειλή. Είναι δικαιούχοι δικαιοσύνης.
