Μια νέα μελέτη της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας φέρνει ξανά στο προσκήνιο τη σημασία των μετρητών σε μια εποχή που οι ηλεκτρονικές πληρωμές κερδίζουν συνεχώς έδαφος. Σύμφωνα με την ανάλυση που δημοσιεύτηκε πρόσφατα, τα νοικοκυριά στην Ευρώπη καλούνται να διατηρούν ένα μικρό απόθεμα χαρτονομισμάτων και κερμάτων στο σπίτι, ώστε να μπορούν να ανταπεξέλθουν σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Η ΕΚΤ υπογραμμίζει ότι τα μετρητά λειτουργούν ως «ρεζέρβα» του συστήματος πληρωμών, ένα είδος ασφαλιστικής δικλείδας που αποδεικνύεται κρίσιμη όταν προκύπτουν σοβαρές διαταραχές.
Η εμπειρία των τελευταίων ετών δείχνει γιατί αυτό το συμπέρασμα έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. Κατά την περίοδο της πανδημίας, ενώ η χρήση καρτών και ψηφιακών εφαρμογών πληρωμών γνώριζε ραγδαία άνοδο, ταυτόχρονα αυξήθηκε και η αποθησαύριση μετρητών. Τα νοικοκυριά ανησυχούσαν για την αστάθεια του οικονομικού περιβάλλοντος και προχώρησαν σε αναλήψεις που εκτόξευσαν τα χαρτονομίσματα σε κυκλοφορία κατά περίπου 140 δισεκατομμύρια ευρώ μέσα σε δύο χρόνια. Η αντίφαση ήταν χαρακτηριστική: λιγότερες συναλλαγές με φυσικό χρήμα στην καθημερινότητα, αλλά περισσότερα μετρητά κρυμμένα σε συρτάρια και θησαυροφυλάκια σπιτιών.
Ανάλογες συμπεριφορές παρατηρήθηκαν και σε άλλες κρίσεις. Στην Ισπανία, τον Απρίλιο του 2025, ένα εκτεταμένο μπλακάουτ άφησε εκτός λειτουργίας τα συστήματα καρτών και ηλεκτρονικών πληρωμών για αρκετές ώρες. Όσοι δεν είχαν καθόλου μετρητά δυσκολεύτηκαν να αγοράσουν βασικά είδη, ενώ οι αναλήψεις στα μη πληγέντα ΑΤΜ σημείωσαν ραγδαία αύξηση. Σύμφωνα με τα στοιχεία, σχεδόν τέσσερις στους δέκα Ισπανούς διατηρούν ήδη αποθέματα χαρτονομισμάτων στο σπίτι, ακριβώς για τέτοιες περιπτώσεις.
Η Ελλάδα βίωσε ακόμη πιο έντονα το φαινόμενο τον Ιούνιο του 2015, όταν η αβεβαιότητα γύρω από το τραπεζικό σύστημα και τα capital controls οδήγησε σε μαζικές αναλήψεις. Εκείνη την περίοδο, η Τράπεζα της Ελλάδος κατέγραψε καθαρή έκδοση χαρτονομισμάτων σχεδόν πέντε δισεκατομμυρίων ευρώ, με ημερήσιες αιχμές που ξεπερνούσαν τα 300 εκατομμύρια. Για πολλούς πολίτες, το χαρτονόμισμα στο χέρι φάνηκε η μόνη ασφαλής επιλογή απέναντι στην αβεβαιότητα.
Η ΕΚΤ επισημαίνει ότι τέτοιου είδους γεγονότα έχουν «βαριά ουρά» κινδύνου, δηλαδή μπορεί να συμβαίνουν σπάνια, αλλά όταν συμβούν προκαλούν τεράστια πίεση στη ζήτηση για μετρητά. Γι’ αυτό και τα θεωρεί απολύτως απαραίτητα για την ανθεκτικότητα του συστήματος πληρωμών. Χαρακτηρίζει το φυσικό χρήμα «το σπάιρ τάιρ» της οικονομίας: δεν χρησιμοποιείται συχνά, αλλά είναι απαραίτητο όταν το ψηφιακό σύστημα βρεθεί εκτός λειτουργίας.
Δεν είναι τυχαίο ότι αρκετές εθνικές κεντρικές τράπεζες έχουν ήδη εκδώσει σαφείς οδηγίες προς τα νοικοκυριά. Η Ολλανδία, για παράδειγμα, συνιστά σε κάθε πολίτη να προετοιμαστεί για το ενδεχόμενο διακοπής ηλεκτρονικών πληρωμών για τρεις ημέρες. Συγκεκριμένα, προτείνει περίπου 70 ευρώ σε μετρητά για κάθε ενήλικα και 30 ευρώ για κάθε παιδί, ποσό επαρκές για βασικές ανάγκες σε τρόφιμα και μετακινήσεις. Αντίστοιχα, η Αυστρία προτείνει αποθέματα περίπου 100 ευρώ ανά άτομο ή ποσά που αντιστοιχούν στο διπλάσιο του εβδομαδιαίου προϋπολογισμού για τρόφιμα, με έμφαση σε μικρά χαρτονομίσματα και κέρματα. Παράλληλα, η χώρα επενδύει στη διατήρηση ενός πυκνού δικτύου ΑΤΜ ακόμη και σε αγροτικές περιοχές, ώστε οι πολίτες να έχουν πρόσβαση σε μετρητά σε κάθε περίπτωση.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με τη στρατηγική της «Ένωσης Ετοιμότητας», κινείται στην ίδια λογική. Καλεί τους πολίτες να μπορούν να αυτοσυντηρηθούν για τουλάχιστον 72 ώρες σε περίπτωση σοβαρής κρίσης, με λίστα ειδών που περιλαμβάνει τρόφιμα, νερό και φυσικά μετρητά.
Στο ερώτημα «πόσα χρήματα χρειάζεται να κρατά κανείς στο σπίτι», η απάντηση δεν είναι απόλυτη. Οι ειδικοί συμφωνούν πάντως ότι ένα ποσό μεταξύ 70 και 100 ευρώ ανά άτομο, σε μικρά χαρτονομίσματα, αποτελεί μια ασφαλή βάση για κάλυψη βασικών αναγκών τριών ημερών. Το σημαντικό είναι να μην υπάρχουν υπερβολές, ώστε να μην αυξάνονται οι κίνδυνοι κλοπής ή απώλειας. Τα μετρητά πρέπει να φυλάσσονται με ασφάλεια, να ελέγχονται περιοδικά και να χρησιμοποιούνται μόνο για καταστάσεις ανάγκης.
Η συζήτηση γύρω από τον ρόλο του φυσικού χρήματος αποκτά νέα διάσταση καθώς η Ευρωζώνη εξετάζει την εισαγωγή του ψηφιακού ευρώ. Η ΕΚΤ ξεκαθαρίζει ότι η προώθηση ψηφιακών λύσεων δεν αναιρεί τη σημασία των μετρητών. Αντιθέτως, τα δύο εργαλεία θεωρούνται συμπληρωματικά: το ψηφιακό ευρώ θα ενισχύσει την ευελιξία των πληρωμών, αλλά το χαρτονόμισμα θα συνεχίσει να λειτουργεί ως η πιο αξιόπιστη και άμεση μορφή δημόσιου χρήματος.
Σε μια εποχή όπου όλα γύρω μας γίνονται «online», η ΕΚΤ μας υπενθυμίζει ότι λίγη «offline» ρευστότητα μπορεί να αποδειχθεί σωτήρια. Τα μετρητά μπορεί να έχουν υποχωρήσει στη χρήση, παραμένουν όμως αναντικατάστατα ως δίχτυ ασφαλείας. Για τον Ευρωπαίο πολίτη, η πρακτική οδηγία είναι σαφής: κρατήστε ένα μικρό ποσό μετρητών για 72 ώρες ανάγκης. Για τις τράπεζες και τις κυβερνήσεις, το μήνυμα είναι ακόμη πιο ευρύ: η πρόσβαση και η αποδοχή των μετρητών πρέπει να διασφαλιστεί ως ακρογωνιαίος λίθος της οικονομικής ανθεκτικότητας.
