Σε μια απόφαση που προκαλεί παγκόσμιο ενδιαφέρον αλλά και έντονους ηθικούς προβληματισμούς, η κυβέρνηση της Ιαπωνίας άναψε το «πράσινο φως» για τη δημιουργία ανθρώπινων εμβρύων στο εργαστήριο, αξιοποιώντας γαμέτες που προέρχονται από βλαστοκύτταρα. Πρόκειται για μια εξέλιξη-ορόσημο στον χώρο της βιοτεχνολογίας, η οποία φέρνει την επιστήμη πιο κοντά από ποτέ στην ιδέα της εργαστηριακής αναπαραγωγής ανθρώπου — όχι για σκοπούς τεκνοποίησης, αλλά για τη βαθύτερη κατανόηση της υπογονιμότητας και των γενετικών παθήσεων.
Η πρωτοβουλία της Ιαπωνίας, η οποία εγκρίθηκε τον Ιούλιο, έρχεται να επαναπροσδιορίσει το ηθικό και νομικό πλαίσιο γύρω από την ανθρώπινη ζωή στα πρώτα της στάδια, προκαλώντας παράλληλα συζητήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο για το πού τελειώνει η ιατρική έρευνα και πού ξεκινά η βιοηθική ανησυχία.
Τι εγκρίθηκε και γιατί;
Η απόφαση που έλαβε επιτροπή ειδικών του ιαπωνικού Υπουργείου Υγείας αφορά τη δημιουργία ανθρώπινων εμβρύων αποκλειστικά για επιστημονικούς σκοπούς, με χρήση ωαρίων και σπερματοζωαρίων που παράγονται από πλαστικά βλαστοκύτταρα (iPS ή ES cells). Αυτά τα κύτταρα έχουν τη δυνατότητα να μετατρέπονται σε οποιοδήποτε άλλο τύπο κυττάρου του ανθρώπινου σώματος.
Η χρήση των εμβρύων που προκύπτουν από τη διαδικασία αυτή περιορίζεται αυστηρά σε 14 ημέρες ανάπτυξης στο εργαστήριο. Μετά από αυτό το χρονικό όριο, τα έμβρυα θα πρέπει να καταστρέφονται. Επιπλέον, απαγορεύεται ρητά η εμφύτευση αυτών των εμβρύων σε ανθρώπινη ή ζωική μήτρα, κάτι που θα σήμαινε την έναρξη κύησης.
Ο σκοπός είναι διττός:
- Να μελετηθούν γενετικές ανωμαλίες και ασθένειες από την αρχή της εμβρυϊκής ανάπτυξης.
- Να εξεταστεί η ποιότητα και η λειτουργικότητα των γαμετών που δημιουργούνται από βλαστοκύτταρα, συγκριτικά με τους φυσικούς γαμέτες.
Μέχρι σήμερα, δεν είχε επιτραπεί η παραγωγή πλήρως λειτουργικών ανθρώπινων γαμετών στο εργαστήριο. Αν και έχουν παραχθεί κύτταρα-πρόδρομοι σε πειραματικό επίπεδο, δεν είχαν ποτέ χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία πλήρους ανθρώπινου εμβρύου. Σε πειράματα με ποντίκια, επιστήμονες είχαν καταφέρει να παραγάγουν απογόνους μέσω γαμετών από iPS κύτταρα — ένα επίτευγμα που μέχρι πρόσφατα φάνταζε αδιανόητο.
Η Ιαπωνία, που από το 2019 επιτρέπει πειράματα δημιουργίας χιμαιρικών εμβρύων (ανθρώπινα κύτταρα σε ζώα), κάνει τώρα ένα τολμηρό βήμα εμπρός, προχωρώντας στη δημιουργία αμιγώς ανθρώπινων εμβρύων από κύτταρα που δεν προέρχονται από φυσική γονιμοποίηση.
Το ρυθμιστικό και ηθικό πλαίσιο
Η ιαπωνική επιτροπή βιοηθικής επέβαλε αυστηρούς περιορισμούς, ώστε η έρευνα να παραμείνει μέσα σε καθαρά επιστημονικά και δεοντολογικά όρια:
- 14ήμερο όριο ανάπτυξης: τα έμβρυα πρέπει να καταστρέφονται πριν αναπτυχθεί το πρωτογενές νευρικό σύστημα.
- Απαγόρευση εμφύτευσης: δεν επιτρέπεται η δημιουργία κύησης.
- Μη παραγωγή “περισσευούμενων εμβρύων”: θα δημιουργούνται μόνο όσα είναι απολύτως απαραίτητα για την έρευνα.
- Συνεχής επανεξέταση των βιοηθικών επιπτώσεων: η επιτροπή υποχρεούται να επανεκτιμά την κατάσταση κάθε έτος, σύμφωνα με τις διεθνείς εξελίξεις.
Παρά τους περιορισμούς, η απόφαση αυτή γεννά εύλογες ανησυχίες για πιθανή μελλοντική παρερμηνεία ή κατάχρηση της τεχνολογίας. Εάν οι τεχνικές αυτές τελειοποιηθούν, ο πειρασμός για “τεχνητή αναπαραγωγή ανθρώπων” θα μπορούσε να ξεπεράσει τα σημερινά όρια, οδηγώντας σε ανθρώπινα έμβρυα «κατά παραγγελία».
Τα επιχειρήματα υπέρ και κατά
Υπέρ:
- Δυνατότητα κατανόησης σπάνιων γενετικών παθήσεων από τα πρώτα στάδια της ζωής.
- Ανάπτυξη θεραπειών για προβλήματα υπογονιμότητας.
- Δυνατότητα παραγωγής γαμετών για άτομα που δεν μπορούν να τεκνοποιήσουν (π.χ. καρκινοπαθείς, άτομα με γενετικά σύνδρομα).
Κατά:
- Κίνδυνος μελλοντικής χρησιμοποίησης της τεχνολογίας για ευγονικούς ή μη ελεγχόμενους σκοπούς.
- Ηθικά διλήμματα για το αν ένα εργαστηριακό έμβρυο από βλαστοκύτταρα έχει την ίδια μεταφυσική αξία με ένα φυσικό.
- Δυσδιάκριτα όρια μεταξύ επιστημονικής έρευνας και βιοτεχνολογικής επέμβασης στη φυσική αναπαραγωγή.
Τι σημαίνει αυτό διεθνώς;
Η απόφαση της Ιαπωνίας έχει ήδη τραβήξει την προσοχή άλλων κρατών και ερευνητικών ιδρυμάτων ανά τον κόσμο. Η πρωτοπορία της χώρας στην εφαρμογή των iPS κυττάρων δεν είναι τυχαία — πρόκειται για το κράτος όπου ανακαλύφθηκε η τεχνική αυτή από τον βραβευμένο με Νόμπελ Σίνια Γιαμανάκα.
Η Ιαπωνία ενδέχεται να λειτουργήσει ως πρότυπο για άλλες χώρες που ενδιαφέρονται να διερευνήσουν την αναπαραγωγική βιοτεχνολογία σε ελεγχόμενο πλαίσιο. Την ίδια στιγμή, όμως, η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα καλείται να συνθέσει ένα διεθνές νομικό και ηθικό πλαίσιο, ώστε να αποτρέψει ανεξέλεγκτη ή διαστρεβλωμένη χρήση των δυνατοτήτων που παρέχει αυτή η επιστήμη.
Η έγκριση από την Ιαπωνία για τη δημιουργία ανθρώπινων εμβρύων από βλαστοκύτταρα αποτελεί τομή στην ιστορία της επιστημονικής έρευνας. Το ερώτημα πλέον δεν είναι εάν η επιστήμη μπορεί να δημιουργήσει ζωή στο εργαστήριο — το μπορεί. Το πραγματικό ερώτημα είναι πώς και γιατί θα επιλέξει η ανθρωπότητα να χρησιμοποιήσει αυτή τη δυνατότητα.
Η ισορροπία ανάμεσα στη θεραπευτική γνώση και την ηθική οριοθέτηση θα είναι κρίσιμη τις επόμενες δεκαετίες. Και όπως κάθε μεγάλη επιστημονική ανακάλυψη, έτσι κι αυτή μας προκαλεί να απαντήσουμε σε ένα βαθύτερο ερώτημα: Τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος;
