Είναι εύκολο να θεωρήσουμε τους αρχαίους πολιτισμούς απλώς ως παρατηρητές του ουρανού —ρομαντικούς, ίσως και λίγο φαντασιόπληκτους. Όμως τι συμβαίνει όταν οι παραδόσεις τους επιβεβαιώνονται μέσα από τη σύγχρονη επιστήμη; Όταν οι ψίθυροι των Ινουίτ, οι σπινθήρες των Σάμι και τα κρακ των κατοίκων της βόρειας Φινλανδίας αρχίζουν να αποκτούν φυσική εξήγηση, τότε το παραμύθι μετατρέπεται σε γεγονός.
Για αιώνες, διάφοροι λαοί που κατοικούσαν κοντά στον Αρκτικό Κύκλο υποστήριζαν ότι μπορούσαν να ακούσουν το Βόρειο Σέλας (Aurora Borealis). Και ενώ οι περισσότεροι επιστήμονες επί δεκαετίες απέρριπταν αυτές τις μαρτυρίες ως παραισθήσεις ή παρανοήσεις, νέα δεδομένα έρχονται να ταράξουν τα νερά: το Σέλας πράγματι μπορεί να εκπέμπει ήχο.
Οι αρχαίοι λαοί και οι ήχοι του ουρανού
Οι πρώτες μαρτυρίες για ηχητικές εκδηλώσεις του σέλαος προέρχονται από τους αυτόχθονες λαούς της βόρειας Ευρώπης και Αμερικής. Οι Σάμι της Σκανδιναβίας μιλούσαν για ένα “θρόισμα” στον αέρα, ενώ για τους Ίνουιτ της Γροιλανδίας, οι ήχοι προέρχονταν από τις ψυχές των νεκρών που έπαιζαν στον ουρανό. Κάποιοι ισχυρίζονταν ότι μπορούσαν να ακούσουν ένα “σφύριγμα”, ένα “παφλασμό” ή ένα μυστηριώδες “κρακ” που συνόδευε την χορευτική κίνηση του φωτός στον νυχτερινό ουρανό.
Ακόμη και στην ανατολική Ασία, αρχαία κινεζικά χειρόγραφα από το 977 π.Χ. περιέχουν περιγραφές φωτεινών σχηματισμών και “ανεξήγητων ήχων” στον βόρειο ορίζοντα, οι οποίοι σήμερα αποδίδονται στην εμφάνιση της αυγής του σέλαος.
Για δεκαετίες, η επιστημονική κοινότητα αντιμετώπιζε τις μαρτυρίες περί “ήχου του σέλαος” με δυσπιστία. Πώς θα μπορούσε να παράγει ήχο ένα φαινόμενο που διαδραματίζεται σε ύψος πάνω από 100 χιλιόμετρα από την επιφάνεια της Γης; Ο ήχος χρειάζεται υλικό μέσο για να μεταδοθεί – και η πυκνότητα του αέρα τόσο ψηλά είναι σχεδόν μηδενική.
Ωστόσο, αυτό που παραβλέφθηκε για χρόνια ήταν η δυνατότητα ο ήχος να μην προέρχεται απευθείας από το σέλας, αλλά λόγω αυτού. Δηλαδή, οι κινήσεις των φορτισμένων σωματιδίων που προκαλούν το σέλας ενδέχεται να επιδρούν και στο ηλεκτρικό πεδίο κοντά στο έδαφος, δημιουργώντας ήχους που εμείς αντιλαμβανόμαστε ως “παφλασμούς” ή “σπινθήρες”.
Η έρευνα της Φινλανδίας: Η απόδειξη έφτασε
Η σημαντικότερη επιστημονική τομή ήρθε το 2016 από τον καθηγητή ακουστικής Unto Laine του Πανεπιστημίου Aalto της Φινλανδίας. Τοποθέτησε ευαίσθητα μικρόφωνα σε απομονωμένες περιοχές της φινλανδικής υπαίθρου και κατέγραψε ήχους σε χαμηλές συχνότητες (infrasound) τη στιγμή που στον ουρανό εμφανιζόταν το σέλας. Οι ήχοι ήταν σύντομοι, μεταλλικοί ή σπινθηροβόλοι και συνέπιπταν χρονολογικά με την αυξημένη ηλιακή δραστηριότητα.
Η μελέτη του κατέδειξε ότι κατά τις αναστροφές θερμοκρασίας κοντά στο έδαφος – φαινόμενο κατά το οποίο η θερμοκρασία αυξάνεται αντί να μειώνεται με το ύψος – μπορεί να συσσωρευτεί ηλεκτρική ενέργεια. Όταν το σέλας ενεργοποιεί τις ανώτερες στιβάδες της ατμόσφαιρας, αυτή η συσσωρευμένη ενέργεια ενδέχεται να απελευθερώνεται με τη μορφή μικρών ηλεκτρικών εκκενώσεων, δημιουργώντας τους ήχους που επί αιώνες περιέγραφαν οι ντόπιοι.
Ήχος χωρίς ακοή: Η ιδιαιτερότητα του Infrasound
Οι ήχοι που καταγράφονται από το σέλας δεν είναι πάντοτε αντιληπτοί από το ανθρώπινο αυτί. Ανήκουν συχνά στο φάσμα του υπόηχου (κάτω από τα 20 Hz), που δεν είναι ακουστοί, αλλά μπορούν να γίνουν αισθητοί από το σώμα – ή να καταγραφούν με ειδικά μέσα.
Ωστόσο, υπάρχουν και ηχογραφήσεις “πραγματικών” ήχων – σε απομονωμένα περιβάλλοντα χωρίς θόρυβο – όπου άνθρωποι καταγράφουν εμπειρίες όπως:
- “σαν να καίγεται απαλά χαρτί”
- “ένα μακρινό τρίξιμο ηλεκτρισμού”
- “σπινθήρες, σαν από στατικό φορτίο”
Η σύγκλιση επιστήμης και παράδοσης μάς θυμίζει ότι τα βιώματα των παλαιών κοινωνιών δεν ήταν απαραίτητα φανταστικά. Αντίθετα, μέσα από την παρατήρηση και την επαφή με τη φύση, οι αρχαίοι λαοί είχαν ήδη κατανοήσει – με το δικό τους τρόπο – την πολυπλοκότητα του κόσμου.
Οι Σάμι, για παράδειγμα, θεωρούσαν το σέλας ως “γέφυρα των ψυχών” και δεν το κοιτούσαν ποτέ κατάματα. Οι Ίνουιτ τού απέδιδαν ψυχές και φωνές. Σήμερα, γνωρίζουμε ότι αυτοί οι “ήχοι” που απέδιδαν σε πνεύματα, ήταν αποτέλεσμα πραγματικών φυσικών φαινομένων.
Όταν η φύση ψιθυρίζει, ας ακούμε
Η επιστήμη πολλές φορές έρχεται να εξηγήσει αυτό που η παράδοση είχε ήδη εντοπίσει με άλλα μέσα. Η αποδοχή του ότι το Βόρειο Σέλας μπορεί πράγματι να παράγει ήχους μάς καλεί να επανεξετάσουμε πώς ερμηνεύουμε τον κόσμο: όχι μόνο με όργανα και μετρήσεις, αλλά και με αυτιά ανοιχτά στην εμπειρία και την ιστορία των ανθρώπων.
Το Σέλας δεν είναι μόνο ένα θέαμα. Είναι μια εμπειρία ολόσωμη, που μπορεί να δονήσει το δέρμα, να τσιτώσει τον αέρα και – όπως αποδεικνύεται – να ψιθυρίσει στον άνεμο.
